بررسی چالش‌های گسترش صادرات محصولات کشاورزي و کاهش ضايعات در محصولات طبیعی

پژمان قاسمی نژاد¹، محمد راستی فر²، مینا بیگلری³، مژگان ترکی³

 1- دانشجوی کارشناسی ارشد زراعت دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات اردبیل

2- کارشناس زراعت و اصلاح نباتات پژوهشکده گیاهان دارویی جهاد دانشگاهی- گروه پژوهشی کشت و توسعه

3- کارشناس گیاهان دارویی و عضو انجمن علمی گیاهان دارویی ایران

دانشگاه آزاد اسلامی، واحد علوم و تحقیقات اردبیل، گروه کشاورزی، اردبیل، ایران.

چکیده

پیشرفته‌ترین کشورهاي صنعتي، توسعه بخش کشاورزي را نه تنها مکمل بخش صنعت می‌دانند بلکه اهميت توليد غذا را در پيوند با امنيت ملي خود نيز ارزيابي می‌نمایند. در کشور ما علاوه بر اينکه توسعه صنعتي با روندي که در دنيا صورت می‌گیرد از ارتباط آن با بخش کشاورزي نيز غفلت شده است. با توجه به امکانات وسيع ايران برخورداري از تنوع شرايط آب و هوايي و امکان توليد تقریباً تمامی انواع محصولات مناطق معتدل، نيمه گرمسيري و گرمسيري و همچنین کيفيت بالاي محصولات توليدي آن موجب شده است تا ايران يکي از پنج کشور جهان باشد که در توليد حدود ٢٠ محصول کشاورزي جزء توليدکنندگان عمده باشد. اين در حالي است که از تمامي امکانات (اراضي قابل کشت و آب قابل استحصال) نيز استفاده نمی‌شود. با توجه به رقم بالاي حدود ٣٠ درصد ضايعات محصولات کشاورزي و همچنين اهميت صنايع تبديلي در کاهش ضايعات و ايجاد ارزش افزوده درآمدهاي ارزي و اشتغال بررسي وضعيت اين صنايع و ارائه راهکارهايي جهت حضور موفق در بازارهاي بین‌المللی از اهميت خاصي برخوردار است.

 واژه­های کلیدی: چالش‌های تولید، صنايع تبديلي، ضايعات محصولات كشاورزي، محصولات باغي، مزيت نسبي كشاورزي

 مقدمه

پیشرفته‌ترین کشورهاي صنعتي (آمريکا، ژاپن و اتحاديه اروپا) توسعه بخش کشاورزي را نه تنها مکمل بخش صنعت و کاربرد صنعت در کشاورزي موجب افزايش بهره وري در بخش می‌دانند بلکه اهميت توليد غذا را بيشتر مربوط با امنيت ملي خود ارزيابي می‌نمایند. در ایران، توسعه صنعتي نه تنها هيچ نسبتي با روندي که در دنيا صورت می‌گیرد ندارد بلکه موجب غفلت از ارتباط آن با بخش کشاورزي نيز شده است. این غفلت علاوه بر آثار سوء اقتصادي – اجتماعي که در پي داشته امنيت اجتماعي و اقتصادي را نيز به مخاطره انداخته است (9 و 3).

بحث و بررسی

 امکانات و وضعيت موجود توليدات: وجود حدود ٣٠٠ روز آفتابي در طول سال (بجز منطقه خزر) موجب شده است تا محصولات کشاورزي توليد شده و به خصوص محصولات باغي از کيفيت بالايي از نظر رنگ، بافت و طعم برخوردار گردند. همچنين ايران يکي از پنج کشور جهان است که در توليد بيش از ٢٠ محصول کشاورزي جزء توليدکنندگان عمده بوده و در توليد محصولات پسته، زعفران، زيره، انار و زرشک مقام اول جهاني را دارا می‌باشد. اين در حالي است که بر اساس بررسی‌های وزارت جهاد کشاورزي بيش از ٣٧ ميليون هکتار از اراضي کشور داراي توان بالقوه جهت کشاورزي می‌باشد که سالانه حدود ١٨ ميليون هکتار آن زير کشت انواع محصولات زراعي و باغي قرار دارد. همچنين ميانگين نزولات جوي سالانه حدود ٤١٦ ميليارد متر مکعب است که ٢٨٩ ميليارد متر مکعب آن تبخير شده و بقيه به صورت جریان‌های سطحي درآمده و قسمتي نيز به سفره‌های زيرزميني نفوذ می‌کند (6). حدود ٨٢ ميليارد متر مکعب از منابع آب‌های سطحي و زيرزميني مورد استفاده در بخش کشاورزي است که با مهار و استفاده کامل از منابع آب می‌توان تا حدود ١٠٠ ميليارد متر مکعب را به بخش کشاورزي اختصاص داد. با وجود استفاده اندک از ظرفیت‌های موجود، ايران از رتبه بالايي در توليد برخي از محصولات برخوردار است.

ضايعات محصولات کشاورزي: علي رغم افزايش روزافزون توليد محصولات کشاورزي، عواملي نظير افزايش جمعيت وعدم کاهش ضايعات محصولات کشاورزي که حدود ٣٠ درصد از کل توليدات را شامل می‌شود، مانع از رسيدن به نقطه خودکفايي و امکان صادرات در بسياري از محصولات می‌گردد. ضايعات در تعريف به مقاديري از يک کالاي خاص و کالاي مشتق شده از آن گفته می‌شود که وارد چرخه مصرف نمی‌شود و ميزان ضايعات به دليل کاهش توليد قابل استفاده، افزايش نياز به واردات و هدر دادن نهاده‌های مورد استفاده در توليد، بر اقتصاد لطمه وارد می‌سازد ضايعات در کليه مراحل مختلف توليد، توزيع و مصرف رخ می‌دهد (2 و 1). ضايعات در مراحل توليد (کاشت، داشت و برداشت) عمدتاً ناشي از عدم استفاده بهينه و به موقع از نهاده‌ها مثل کود، بذر، نيروي انساني و… است. ضايعات مرحله توزيع در حين بازاريابي و بازار رسانی رخ می‌دهد. با توجه به تقاضاي دايمي محصولات کشاورزي، کانال توزيع و بازاريابي شرايط خاصي را می‌طلبد. ضايعات مصرف نيز به فرهنگ مصرف کننده و نوع مصرف بستگي دارد (4).

سیاست‌های کاهش هزينه مبادله : طولاني بودن فاصله زماني و مکاني رسیدن محصول به دست مصرف کننده از زمان برداشت، از يک سو به دليل وجود واسطه‌های گوناگون، حمل و نقل جاده‌ای، انبارداري نامناسب، فقدان سردخانه و غيره موجب از بين رفتن بخشي از محصول شده و از سوي ديگر وجود مراحل گوناگون در انتقال محصول موجب بالا رفتن هزينه مبادله می‌گردد. در بعضي از مناطق کشور براي مبارزه با اين امر اتحادیه‌های تعاوني کشاورزان نسبت به ارائه محصول در ميادين ميوه و تره بار اقدام می‌کنند که به دليل عدم وجود تشکل فراگير در ايران، همه کشاورزان قادر به ارائه محصول خود از اين طريق نمی‌باشند (5).

کاهش يارانه برخي از محصولات غذايي: يکي ديگر از روش‌های کاهش ضايعات، کاهش يارانه پرداختي به برخي محصولات غذايي از جمله نان (با توجه به حمایت دولت) می‌باشد که به دليل ارزان بودن درصد بالايي از آن از بين می‌رود.

به کارگيري قيمت تضميني: سياست تعيين قيمت تضميني خريد مناسب باعث می‌شود که اولاً در زمان پايين بودن قيمت در بازار، منافع کشاورز به مخاطره نيفتد و ثانیاً به دليل خريد دولت در زمان عدم خريد به قيمت مناسب از سوي بازار، محصول به صورت ضايعات از بين نرود (6).

بازاريابي و کيفيت بسته بندي: بازاريابي، زمينه جذب بيشتر محصولات کشاورزي به بازار را فراهم کرده و در نتيجه از ميزان ضايعات کاسته می‌گردد. ارتقاي تکنولوژي و افزايش کيفيت بسته بندي محصولات غذايي می‌تواند نقش مهمي را در ايجاد ارزش افزوده ايفا نمايد. زيرا توجه به مسائلی از قبيل نور، حرارت، مواد افزودني ضد فسادپذيري و آفات و باکتری‌ها، باعث می‌شود بازارياب محصول را به قيمتي مناسب به فروش رساند. فروش به موقع موجب کاهش موجودي محصول در انبار، سردخانه و مزرعه شده و در نتيجه، ضايعات به حداقل می‌رسد.

صنايع تبديلي: صنايع تبديلي به دليل به کارگيري محصولات کشاورزي به عنوان مواد اوليه می‌تواند عاملي براي استفاده بهتر از اين محصولات تلقي گردد. بسياري از محصولات کشاورزي داراي زمان توليد و مصرف متفاوتي می‌باشند. توليد يا برداشت آن‌ها معمولاً در يک زمان مشخص و کوتاه ولي مصرف در زمان طولانی‌تری صورت می‌گیرد. صنايع تبديلي می‌تواند با حفظ و نگه داري محصولات در آن‌ها به گونه‌ای تغيير و تبديل ايجاد نمايد که امکان مصرفشان در طي سال ميسر باشد. ايجاد و گسترش صنايع تبديلي داراي برخي اثر هاي اقتصادي از جمله ايجاد ارزش افزوده، ايجاد اشتغال، ايجاد درآمدهاي ارزي و همچنين استفاده بيشتر از محصولات کشاورزي و به اين ترتيب جلوگيري از اتلاف و ضايع شدن محصولات می‌گردد (8). گسترش صنايع تبديلي از دو جنبه، الف –ارزش افزوده ايجاد شده در بخش، صرف افزايش ارزش افزوده‌های خود بخش می‌شود و به دليل رابط‌های که با بخش‌های ديگر دارد موجب ايجاد ارزش افزوده در اين بخش‌ها می‌گردد. از آنجایی که صنايع تبديلي از محصولات کشاورزي به عنوان ماده اوليه استفاده می‌نماید، گسترش و توسعه صنايع مذکور موجب افزايش توليد و يا افزايش استفاده از توليدات گرديده و به طور غيرمستقيم ايجاد ارزش افزوده خواهد نمود.

تعريف صنايع تبديلي: صنايع تبديلي کشاورزي به صنايعي اطلاق می‌شود که با کمک آن می‌توان بخشي از محصولات زراعي و باغي را با کاربرد روش‌های فيزيکي و شیمیایی تغيير وضع داده و بدين وسيله ماندگاري اين محصولات را بيشتر و مصرف و عرضه آن را، مناسب‌تر نمود و در مجموع از طريق اين نوع صنايع ارزش اقتصادي محصولات را بالاتر برد (7).

کيفيت محصولات توليدي و پيروي از استانداردهاي بین‌المللی: استاندارد از جمله مسائلي است که واحدهاي توليدي به ناچار با آن مواجه هستند و بخش لاينفک فرآيند توليد آن‌ها محسوب می‌شود. بنا بر تعريف کالا و يا فرآورده استاندارد شده عبارت است از: کالايي که دارايي ويژگي مطلوب از جهت شکل، جنس، نوع، طعم، وزن، کیفیت، بسته بندي و غيره باشد. محصولات داراي نشان استاندارد اين اطمينان را به مصرف کننده می‌دهد که کيفيت مرغوب کالا تضمين شده و مصرف آن عوارض جانبي در بر ندارد و از دوام و سلامت برخوردار است. گفتني است که در حال حاضر نسل جديد استانداردهاي جهاني، روش تجزيه و تحليل نقاط خطرناک و کنترل نقاط بحراني HACCP است (10). متأسفانه در ميان توليد کنندگان ايراني، استاندارد به عنوان يک پديده اجباري، قانوني و هزينه زا مطرح است و کمتر واحد توليدي بنا بر نيازهاي واقعي خود توليداتش را به سمت استاندارد شدن سوق می‌دهد. در حالي که اخذ سیستم‌های کيفيت بر اساس آن‌ها را HACCP  استانداردهاي ايزو ٩٠٠٠ براي شرکت‌های مستقر در کشور و پس از آن قادر به ورود به بازارهاي صادارتي که رقابت شديدي در آن‌ها حاکم است نموده و بدين وسيله باعث حضور موثر و افزايش سهم اين شرکت‌ها در اين نوع بازارها می‌گردد (11).

بسته بندي: سهم ايران در بازار جهاني کالاهاي کشاورزي و صنايع تبديلي پايين می‌باشد. البته براي اقلامی نظير پسته ارقام بزرگي مشاهده می‌شود. ايران در نقش موطن اصلي پسته، مهم‌ترین توليدکننده اين محصول می‌باشد به نحوي که حدود ٦٠ درصد سهم توليد پسته دنيا را دارا می‌باشد. تا سال ١٩٧٩ ايران تقریباً بدون رقيب در بازار جهانی عمل می‌نمود و حجم بالاي توليد و کيفيت مطلوب، عامل اصلي موفقيت در صادرات پسته بود. از اين سال به بعد ايالات متحده آمريکا که تا آن زمان صرفاً وارد کننده پسته بود با عرضه محصول ايالت کاليفرنيا با کيفيت بالا و به کارگيري امکانات خود در بسته بندي و تبليغات، در مقام يک رقيب پا به بازار جهاني پسته نهاد. مضافاَ اينکه در حال حاضر بسياري از کشورهاي وارد کننده، اقدام به رتبه بندي، بسته بندي و صادرات مجدد پسته می‌نمایند در مورد محصول زعفران نيز که با نام طلاي سرخ به گران‌ترین محصول کشاورزي و گران‌ترین ادويه جهان شهرت دارد، در حال حاضر ايران مقام اول توليد جهاني را دارا می‌باشد اما به دليل مشکل بزرگ عدم بسته بندي مناسب، برخي از کشورها از جمله اسپانيا اقدام به واردات زعفران ايران نموده و سپس با بسته بندي مناسب آن‌را مجدداً صادر نموده و بخش زيادي از ارزش افزوده آن را نصيب خود می‌سازند. به عبارت ديگر کالاهاي مذکور در قلمرو کالاهاي کشاورزي صادر می‌شوند و به دليل عدم انجام عمليات فراوری بر روی آن‌ها در محدوده صنايع تبديلي قرار نمی‌گیرند. هرچه ميزان فراوری کمتر باشد ميزان ارزش افزوده ايجاد شده کمتر خواهد شد که يکي از دلايل اصلي آن به مسائل صنايع بسته بندي برمي گردد. بدين ترتيب که هرچه از امکانات صنايع بسته بندي در فرآیند صنايع غذايي کمتر استفاده می‌شود بدين معني است که تغييرات ايجاد شده بر روی محصولات کشاورزي کمتر است و از اين بابت نيز ارزش افزوده کمتري ايجاد خواهد شد؛ بنابراين پيشرفت و گسترش صنايع تبديلي می‌تواند به ايجاد ارزش افزوده بيشتر در بخش صنايع غذايي کمک شاياني نمايد (10 و 3).

بازاريابي و اطلاع رساني: اکثر محصولات کشاورزي صادراتي ايران علي رغم برخورداري از کيفيت مناسب از فقدان استراتژي مناسب بازاريابي رنج می‌برند و اين از مهم‌ترین دلايلي است که به صادرات مجدد این محصولات توسط کشورهاي وارد کننده آن منجر می‌گردد. استفاده از موقعیت‌های مناسب بخش کشاورزي به همراه ايجاد سيستم بازاريابي کارا نقطه قوتي در بخش صادرات کشاورزي فراهم خواهد آورد. اگر به فرآيند بازاريابي توجه کافي داشته باشيم ضايعات به اندازه قابل توجهي کاهش خواهد يافت. با توجه به اينکه تقاضاي مصرف خام محصولات کشاورزي اندک است، اين دسته از کالاها بايد در فرآيندي که در صنايع تبديلي انجام می‌پذیرد، تغيير شکل يابند. محصولات نهايي صنايع تبديلي نيز از ناحيه بازاريابي غیر صحیح آسيب پذيرند و بازاريابي نامناسب می‌تواند استمرار فعاليت اين قبيل صنايع را با شکست مواجه نمايد.

 جمع بندي و نتایج

 هم اکنون ايران يکي از ٥ کشور در جهان است که در توليد بيش از ٢٠ محصول در رتبه اول تا دهم قرارگرفته است. به منظور رفع مشکلات صنايع تبديلي براي حضور موفق‌تر در بازارهاي جهاني و افزایش سهم صادرات پیشنهادهایی به شرح زير ارائه می‌شود:

به صنعت بسته بندي در نقش يکي از بخش‌های کليدي و مهم جهت نفوذ بيشتر در بازارهاي جهاني و کسب قسمت بيشتري از ارزش افزوده حاصل از صدور محصولات مذکور به طور جدي توجه شده و سازمان‌ها و وزارتخانه هاي ذی‌ربط براي به کار گيري فن آوري مدرن و به روز سازی صنايع بسته بندي موجود اهتمام ورزند. بسياري از محصولات کشاورزي توسط خانوارها به صورت فله خريداري می‌گردد. با تحقيق و پژوهش می‌توان به صورت جزئي و بيشتر از نظر بسته بندي، محصولات را به صورت فراوری شده عرضه و سپس دامنه آن‌را گسترش داده و سهم فرآورده‌های تبديلي در الگوي مصرف خانواده‌ها را بيشتر نمود. لازم است در کنترل و بازبيني بسته بندي کالاهاي صادراتي دقت بيشتري نمود که از صدور محصولاتي که بسته بندي آن‌ها نامناسب است، جلوگيري شود.

منابع:

1- اداره حساب‌های اقتصادي بانک مرکزی. (مهرماه 1383).گزارش حساب‌های ملي ايران.

2- خلاصه مقالات نخستين همايش کشاورزي و توسعه ملی. آذر ماه (1382).

3- کميجانی، ع.1383. مقررات دسترسي به بازار محصولات کشاورزي در موافقت نامه عمومي تعرفه و تجارت و اثر هاي آن بر اقتصاد کشاورزي ايران. موسسه پژوهش‌های برنامه ريزي و اقتصاد کشاورزي بهار.

4- مجموعه مقالات هشتمين کنگره ملي صنايع غذايي ايران بسته بندي مواد غذايي. (اسفند ماه 1384).

5- معاونت صنايع و توسعه روستايی. 1388.سند توسعه صنايع تبديلي و تکميلي بخش کشاورزي در برنامه چهارم توسعه.

6- موسسه پژوهش‌های برنامه ريزي و اقتصاد کشاورزی.1382.بررسي روش‌های اقتصادي کاهش ضايعات محصولات کشاورزي.

7- موسسه پژوهش‌های برنامه ريزي و اقتصاد کشاورزی.١٣8٩.طرح اثرهای اقتصادي گسترش صنايع تبديلي مسائل و مشکلات صنايع تبديلی.

8- وزارت جهاد کشاورزی.1383.تعيين ویژگی‌های صنايع تبديلي و تکميلي بخش کشاورزي و صنايع روستايي با تأکيد بر تجارب ديگر کشورها.

9- Fruit and vegetable Processing – Agricultural Services Bulletin No.119.1995.

10- Islamic Republic of IRAN Industrial Sector Survey on the Potential for non oil manufactured exports- 2006.

11- Manual on the application of the HACCP System in Mycotoxin Prevention and Control- 2008.

The Effect of Expanding Exports of Agricultural Products on Reducing Waste in Natural Products

 Pejman Ghaseminejad

Department of Agriculture, Science and Research branch, Islamic Azad University, Ardabil, Iran.

Mohammad Rastifar

Institute of Medicinal Plants, ACECR, Karaj

Mina Biglary

Engineer of medicinal plants

Mozhgan Torki

Engineer of medicinal plants

Abstract

Developing the agriculture sector in the most developed countries is not only considered the complementary part to the industry sector but it is also evaluated as the decisive factor in relation to their national security. In our country, industrial development does not catch up with its speed around the world. Furthermore, its cooperation with the agriculture sector has been neglected. Vast environmental facilities have made it possible for Iran to produce almost all different agricultural products in temperate, tropical and semi-tropical areas. Moreover, the high quality of products has turned Iran into one of five countries in the whole world able to mass-produce approximately 20 of agricultural products eventhough we are not using all facilities like cultivable lands and usable water sources. Due to the high figure of 30 percent waste in agricultural products and the significance of conversion industries in reducing the waste and making added value in foreign exchange earnings and employment status, investigating the status of these industries and proposing guidelines to participate successfully in international markets are of great importance.

Keywords: Agricultural wastes, Comparative advantage in agriculture, Horticultural products, Processing industries, Production challenges.